Πολύ καλά αποτελέσματα έδειξε η διεξαγωγή προγράμματος ψεκασμών με Drones - Νομικό πλαίσιο, όροι και προϋποθέσεις

Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να αποτυπώσει την υφιστάμενη κατάσταση και να καταθέσει κάποιους προβληματισμούς εν όψει της επόμενης αναθεώρησης του νομικού πλαισίου. Ευχαριστώ θερμά τον Νικόλαο Βορνίτη, Εκπαιδευτή Χειριστών ΣμηΕΑ για τις πολύτιμες πληροφορίες και διευκρινήσεις σχετικά με τους κανόνες πτητικής λειτουργίας των ΣμηΕΑ.

1. Spray drones ή ΣμηΕΑ ψεκασμών

Τα Συστήματα μη Επανδρωμένων Αεροσκαφών – ΣμηΕΑ ή κοινώς “drones” αποτελούν μια νέα τεχνολογία η οποία βρίσκει πλείστες εφαρμογές στη γεωργία. Οι δύο κυριότερες είναι η τηλεπισκόπηση των καλλιεργειών και οι ψεκασμοί. Τα drones που χρησιμοποιούνται σε ψεκασμούς χαρακτηρίζονται Spray drones ή ΣμηΕΑ ψεκασμών.

Όσον αφορά τους ψεκασμούς, θα λέγαμε ότι πολλές εφαρμογές βρίσκονται ακόμη σε ένα στάδιο πιλοτικών δοκιμών και αξιολόγησης και επικεντρώνονται κυρίως σε εξειδικευμένες δράσεις όπως για παράδειγμα οι ψεκασμοί για τον έλεγχο των κουνουπιών. Γεγονός πάντως είναι ότι η αξιοποίηση των ΣμηΕΑ για ψεκασμούς των καλλιεργειών είναι ένα ενδεχόμενο με ευοίωνες προοπτικές, ιδίως σε εφαρμογές Γεωργίας Ακριβείας αλλά και σε κοινές εφαρμογές. Στα επόμενα 10 με 15 χρόνια αναμένεται να επιχειρούν, μόνο στην Ευρώπη, περίπου 25.000 ΣμηΕΑ στο γεωργικό τομέα εκτελώντας διάφορες εργασίες μεταξύ των οποίων πρωτεύοντα ρόλο θα έχουν οι ψεκασμοί. Ουσιαστικά τα ΣμηΕΑ αναμένεται να εγκαινιάσουν μια νέα εποχή στη φυτο-προστασία παρέχοντας αποτελεσματικές, χαμηλού κόστους και περιβαλλοντικά ασφαλείς λύσεις, ειδικά εναντίων συστηματικών εχθρών όπως για παράδειγμα ο δάκος της ελιάς. Το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών σε συνεργασία με τη Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου έχει ήδη διεξάγει ένα πιλοτικό πρόγραμμα ψεκασμών σε επικλινείς και δυσπρόσιτους ελαιώνες στη Λέσβο με πολύ καλά αποτελέσματα.

2. Ψεκάζοντας στον αέρα!

Στο ερώτημα «Τι πρέπει να κάνει κάποιος για να αποκτήσει άδεια για την εκτέλεση ψεκασμών με drone;» η απάντηση είναι: «να περάσει από 40 κύματα»!. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να καταδείξει τα εμπόδια και τις δυσκολίες που εγκύπτουν από τη δαιδαλώδη τρέχουσα νομοθεσία καταγράφοντας παράλληλα κάποιες σκέψεις για το πώς θα μπορούσαν να ξεπεραστούν.

Παρότι σήμερα η Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας – ΥΠΑ έχει θεσπίσει ένα κανονισμό - γενικό πλαίσιο για το χειρισμό και τη λειτουργία των ΣμηΕΑ (ΦΕΚ Β΄/3152/30.09.2016), αυτό είναι αρκετά σύνθετο και σχετικά ασαφές όσον αφορά τους ψεκασμούς. Για να είμαστε όμως δίκαιοι, το θέμα των ψεκασμών δεν είναι αρμοδιότητα της ΥΠΑ. Την ευθύνη γενικότερα για τους ψεκασμούς έχει το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων – ΥΠΑΑΤ και ειδικότερα η Διεύθυνση Προστασίας Φυτικής Παραγωγής – ΔΠΦΠ. Η ανάγκη για θέσπιση ενός σαφούς και απλοποιημένου νομικού πλαισίου είναι μεν επιτακτική θα πρέπει όμως να περιλαμβάνει την εμπλοκή και συνεργασία αμφότερων των φορέων.

Το θέμα των ψεκασμών με ΣμηΕΑ βέβαια δεν είναι μόνο ένα ελληνικό ζήτημα αλλά απασχολεί το σύνολο της ευρωπαϊκής ένωσης. Θεσμικά, η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας - EASA είναι αυτή που επιμελείται και προτείνει κατευθυντήριες οδηγίες για τη λειτουργία των ΣμηΕΑ (Αποφάσεις Ε.Ε. 2019/945, 2019/947 & 2018/1139 ) και την θέσπιση των εθνικών κανόνων επιτρέποντας όμως και κάποια σχετική ευελιξία για προσαρμογή στις τοπικές ιδιαιτερότητες. Υπάρχουν χώρες όπως η Δανία που διατηρούν ένα εξαιρετικά αυστηρό πλαίσιο κανόνων λειτουργίας για τα ΣμηΕΑ. Ουσιαστικά σήμερα, στις μόνες χώρες που επιτρέπονται οι ψεκασμοί με ΣμηΕΑ χωρίς να χρειάζεται ειδική έγκριση είναι η Ελβετία, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Κίνα, η Νέα Ζηλανδία και η Αυστραλία. Στις χώρες αυτές λειτουργούν απλοποιημένες διαδικασίες και δομές που καθιστούν την εκτέλεση γεωργικών εργασιών με ΣμηΕΑ πολύ πιο προσιτή. Η Αυστραλία μάλιστα, αναθεώρησε πρόσφατα το νομικό της καθεστώς επιτρέποντας τους παραγωγούς να χρησιμοποιούν ΣμηΕΑ με μέγιστη μάζα απογείωσης (Maximum take-off mass – MTOM) μέχρι 25kg και σε ύψος μέχρι 400 πόδια (=120m) αποκλειστικά και μόνο πάνω από τη γεωργική τους εκμετάλλευση χωρίς καν να χρειάζεται άδεια χειριστή. Με άδεια χειριστή, μπορούν να χρησιμοποιήσουν ΣμηΕΑ με MTOM μέχρι 150kg (στοιχείο πολύ σημαντικό για τους ψεκασμούς). Στην Ελλάδα σήμερα, για να προβεί ένας φορέας ή ένας ιδιώτης σε αεροψεκασμό, με οπουδήποτε εναέριο μέσο,, θα πρέπει να ζητήσει άδεια από την Διεύθυνση Προστασίας Φυτικής Παραγωγής του  ΥΠΑΑΤ τουλάχιστον δύο μήνες νωρίτερα! και μάλιστα να μη γνωρίζει την απάντηση, διότι ο νόμος αναφέρει ότι αν η Υπηρεσία δεν απαντήσει εντός δύο μηνών η αίτηση θεωρείται ότι απορρίφθηκε! 

3. Κάνουν τα drone αεροψεκασμό;

Ένα καίριο ερώτημα βέβαια είναι αν η εφαρμογή ψεκαστικού διαλύματος από ΣμηΕΑ θα έπρεπε να θεωρείται αεροψεκασμός;. Σύμφωνα με τον νόμο 4036/2012 άρθρο 17, «αεροψεκασμός» θεωρείται η εφαρμογή γεωργικών φαρμάκων από αεροσκάφος (αεροπλάνο ή ελικόπτερο). Αν και το ακρωνύμιο ΣμηΕΑ εμπεριέχει τη λέξη «Αεροσκάφος», αυτό, στη περίπτωση των αεροψεκασμών, κακώς δεν διαχωρίζεται από την κατηγορία των επανδρωμένων αεροσκαφών. Θα πρέπει ο νόμος να προβλέψει μια ιδιαίτερη κατηγορία ΣμηΕΑ ψεκασμών.

Τα επανδρωμένα αεροσκάφη, απελευθερώνουν το ψεκαστικό νέφος από ένα σχετικά μεγάλο ύψος πάνω από το στόχο (πάνω από 20m) δίχως ουσιαστική δυνατότητα ελέγχου στο που και πως θα καταλήξει στο έδαφος το ψεκαστικό διάλυμα, με συνέπεια τον αυξημένο κίνδυνο ρύπανσης των υδάτων και την εξ’ αδιακρίτου εξόντωση των έμβιων οργανισμών. Αυτό σύμφωνα με το ΣτΕ αντίκειται ευθέως στα άρθρα 21 και 24 του Συντάγματος διότι δημιουργεί αυξημένους κινδύνους για την δημοσία υγεία και την οικολογική ισορροπία. Με αυτό το σκεπτικό και στηριζόμενο στην αρχή της αναζήτησης της προσφορότερης τεχνικής λύσης («βέλτιστες διαθέσιμες τεχνικές», ΣτΕ 1035, 1038, 1040/93) η οποία θα επιφέρει τις λιγότερο δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία, το ΣτΕ στοιχειοθέτησε την απαγόρευση των αεροψεκασμών (ΣτΕ αριθ. απόφ. 3953/95) και πρότεινε τους επίγειους ψεκασμούς ως προσφορότερη εναλλακτική λύση. Αξίζει να σημειωθεί ότι θέμα προέκυψε πριν 20 περίπου χρόνια για τη περίπτωση των αεροψεκασμών στη δακοκτονία.

Αντίθετα με τα επανδρωμένα αεροσκάφη, τα ΣμηΕΑ λόγω του μικρότερού τους μεγέθους αλλά και το γεγονότος ότι δεν εγκυμονούν άμεσους κινδύνους για την ασφάλεια του χειριστή, μπορούν να επιλέγουν επακριβώς το στόχο τους (π.χ. την κόμη ενός δένδρου) να ίπτανται από πάνω του και να ψεκάζουν από πολύ μικρή απόσταση (1-2m). Αυτό τους επιτρέπει εξαιρετική ακρίβεια ως προς την στόχευση του ψεκασμού και αποφυγή των ευαίσθητων περιοχών. Αν μάλιστα εξετάσουμε τα χαρακτηριστικά του ψεκασμού με ΣμηΕΑ και τα συγκρίνουμε με τα χαρακτηριστικά των κλασικών επίγειων επεμβάσεων, θα αντιληφθούμε ότι οι προϋποθέσεις του ψεκασμού με ΣμηΕΑ είναι και πάλι πιο ευνοϊκές. Η εφαρμογή φυτοφαρμάκων σε δενδρώδεις καλλιέργειες για παράδειγμα γίνεται με νεφελοψεκαστήρες που κινούνται και ψεκάζουν  ανάμεσα από τις γραμμές στοχεύοντας πλάγια και προς τα πάνω όπου βρίσκεται η κόμη των δένδρων.

Ο ψεκασμός πραγματοποιείται συνήθως  από απόσταση 2-6m εκμεταλλευόμενος το ισχυρό ρεύμα αέρα που παράγεται από την αεροτουρμπίνα για να υπερνικήσει τη βαρύτητα και να υποβοηθήσει τα σταγονίδια να καταλήξουν στον απομακρυσμένο τους στόχο (το δένδρο). Υπό τέτοιες συνθήκες, τα φαινόμενα της διασποράς του ψεκαστικού νέφους είναι πολύ συχνά αναπόφευκτα (www.topps-drift.org ).

Το ΣμηΕΑ όμως ψεκάζει τη κόμη από πάνω. Αφ ενός εκμεταλλεύεται τη βαρύτητα των σταγονιδίων και αφετέρου  αξιοποιεί το κατώρευμα του αέρα που δημιουργείται από τους έλικες για να διοχετεύσει το ψεκαστικό νέφος κατακόρυφα προς τα κάτω και να διεισδύσει στο φύλλωμα. Προσομοιάζει δηλαδή τη λειτουργία των ψεκαστικών μηχανημάτων με ιστό και υποβοήθηση αέρα (τα λεγόμενα ¨μπαλόνια¨) και επομένως η πιθανότητα να παρασυρθούν τα σταγονίδια από τον άνεμο είναι μικρότερη.  Πρόσφατα πειράματα στην Αμερικάνικη Γεωργική Σχολή στη Θεσσαλονίκη έχουν καταδείξει αυτά τα οφέλη. Επομένως, με το ίδιο σκεπτικό που το ΣτΕ απαγόρευσε τους αεροψεκασμούς θα πρέπει σήμερα να επανεξετάσει το ενδεχόμενο οι ψεκασμοί με ΣμηΕΑ να αποδειχτούν λιγότερο δυσμενείς για το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία σε σχέση με τις επίγειες εφαρμογές και επομένως να αποτελούν τη «προσφορότερη τεχνική λύση». Το τελευταίο είναι βέβαιο αν το δούμε από τη πλευρά της προστασίας της υγείας του ψεκαστή, ιδίως αν αυτός χρησιμοποιεί επινώτιο ψεκαστήρα.

4. Στο λαβύρινθο των νόμων

Ας δούμε όμως το νομικό πλαίσιο, τους κανόνες και τις προϋποθέσεις που ισχύουν σήμερα στη χώρα μας για κάποιον που θέλει να χρησιμοποιήσει ένα ΣμηΕΑ για ψεκασμό.

Σε αυτή τη περίπτωση ο ενδιαφερόμενος θα πρέπει να λάβει άδειες/εγκρίσεις από τρεις φορείς:

► Από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων – ΥΠΑΑΤ για τον αεροψεκασμό.

► Από την Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας – ΥΠΑ για την εκτέλεση των πτήσεων με ΣμηΕΑ

► Από Γεωπόνο εγγεγραμμένο στο Εθνικό Μητρώο Συνταγογράφων Γεωργικών Φαρμάκων ο οποίος θα εκδώσει τη συνταγή εφαρμογής. Για την εφαρμογή βέβαια θα πρέπει και ο ίδιος ο ψεκαστής να διαθέτει άδεια επαγγελματία χρήστη γεωργικών φαρμάκων.

Ας τα πάρουμε ένα ένα.

4.1 ΥΠΑΑΤ - Άδεια για τον αεροψεκασμό

Σήμερα στην Ελλάδα, σύμφωνα με το άρθρα 23 & 39, του ν.4036/2012, η εφαρμογή γεωργικών φαρμάκων με αεροψεκασμό απαγορεύεται ρητά.

Κατά παρέκκλιση όμως της παραπάνω απαγόρευσης, δύναται να χορηγηθεί ειδική άδεια για εφαρμογές γεωργικών φαρμάκων από αέρος  όταν:

α) Δεν υπάρχουν βιώσιμες εναλλακτικές λύσεις, ή υπάρχουν σαφή πλεονεκτήματα από άποψη περιορισμένου αντίκτυπου στην ανθρώπινη υγεία και στο περιβάλλον σε σύγκριση με την επίγεια εφαρμογή γεωργικών φαρμάκων.

β) Τα χρησιμοποιούμενα γεωργικά φάρμακα διαθέτουν έγκριση για αεροψεκασμό από τη Διεύθυνση Προστασίας Φυτικής Παραγωγής – ΔΠΦΠ  του  ΥΠΑΑΤ. 

Σχετικά με το β) αξίζει να σημειωθεί ότι μέχρι σήμερα έγκριση για κατ΄εξαίρεση εφαρμογή από αέρος έχουν λάβει μόνο βιοκτόνα για την καταπολέμηση των κουνουπιών. Η έγκριση δίνεται για ένα μέγιστο χρονικό διάστημα 180 ημερών, απαιτεί δε τη γνωμοδότηση αρχικά του Υπουργείου Υγείας, στη συνέχεια την έγκριση του ΥΠΑΑΤ και τέλος την ενημέρωση της αρμόδιας επιτροπής της ΕΕ, μια διαδικασία η οποία επίσης είναι σύνθετη και χρονοβόρα και θα έπρεπε να απλοποιηθεί για την περίπτωση των εφαρμογών με ΣμηΕΑ.

Η ειδική άδεια για εφαρμογές γεωργικών φαρμάκων από αέρος  χορηγείται από τη ΔΠΦΠ του ΥΠΑΑΤ με τη σύμφωνη γνώμη της Περιφέρειας. Ο ενδιαφερόμενος θα πρέπει να υποβάλει αίτηση έγκρισης σχεδίου εφαρμογής στην ΔΠΦΤ τουλάχιστον δύο μήνες πριν. Οι απαραίτητες προϋποθέσεις για τη χορήγηση της άδειας είναι:

► Ο ενδιαφερόμενος να αποδείξει την αναγκαιότητα και τα πλεονεκτήματα της εφαρμογής και ότι δεν υπάρχουν βιώσιμες εναλλακτικές λύσεις.

► Να εξασφαλίζεται η δημόσια υγεία και να προσδιορίζονται τα αναγκαία μέτρα για την έγκαιρη προειδοποίηση όσων τυχαίνει να βρίσκονται κοντά. Η προς ψεκασμό περιοχή δεν μπορεί να βρίσκεται κοντά σε κατοικημένες περιοχές.

► Να χρησιμοποιούνται τεχνολογίες για τον περιορισμό της διασποράς του ψεκαστικού νέφους για την προστασία του περιβάλλοντος

► Ο χειριστής που εκτελεί τον αεροψεκασμό να διαθέτει πιστοποιητικό γνώσεων ορθολογικής χρήσης γεωργικών φαρμάκων σύμφωνα με όσα ορίζονται στο ν.4036/2012 (ΦΕΚ Α΄8).

► Η επιχείρηση που είναι υπεύθυνη για τη διενέργεια αεροψεκασμών να διαθέτει όλα τα απαραίτητα πιστοποιητικά που προβλέπονται από την Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας – ΥΠΑ σχετικά με την έγκριση εξοπλισμών και αεροσκαφών για την από αέρος εφαρμογή γεωργικών φαρμάκων όπως αυτά περιγράφονται στην επόμενη παράγραφο 3.2.

4.2 ΥΠΑ - Άδεια για την εκτέλεση ειδικών πτήσεων με το ΣμηΕΑ

4.2.1 ΥΠΑ – Γενικά για τα ΣμηΕΑ

Τα πιστοποιητικά που εκδίδει η ΥΠΑ αφορούν τον ιδιοκτήτη του ΣμηΕΑ, τον εκμεταλλευόμενο, τον χειριστή αλλά και το ίδιο το ΣμηΕΑ να (ΦΕΚ Β΄/3152/30.09.2016, άρθρο 19). Πριν αναφερθούμε σε αυτά κρίνεται σκόπιμο να ξεκαθαρίσουμε κάποιους όρους και έννοιες που χρησιμοποιεί η ΥΠΑ.

Καταρχάς, ο όρος ΣμηΕΑ αναφέρεται στο σύνολο του συστήματος που υποστηρίζει την μη επανδρωμένη πτήση, δηλαδή εκτός από το αεροσκάφος, το χειριστήριο, το ασύρματο σύστημα επικοινωνίας και οποιοδήποτε υλικό ή άυλο στοιχείο χρησιμοποιείται για την υποστήριξη των πτήσεων. Όταν αναφερόμαστε αποκλειστικά στο αεροσκάφος χρησιμοποιείται ο όρος μηΕΑ.

Η έννοια του ιδιοκτήτη, του εκμεταλλευόμενου και του χειριστή του ΣμηΕΑ είναι διακριτές για την ΥΠΑ. Ιδιοκτήτης είναι το φυσικό ή νομικό πρόσωπο που είναι ο νόμιμος κάτοχος του ΣμηΕΑ. Εκμεταλλευόμενος είναι το φυσικό ή νομικό πρόσωπο που αποφασίζει που και πότε θα πετάξει ένα ΣμηΕΑ ή κερδίζει χρήματα από τις πτήσεις ενός ΣμηΕΑ ή κερδίζει χρήματα από την εκμίσθωση του ΣμηΕΑ. Χειριστής είναι το φυσικό πρόσωπο που εκτελεί τις πτήσεις με το ΣμηΕΑ και διαθέτει τα ανάλογα προσόντα χειριστού με πιστοποίηση από την ΥΠΑ. Οι τρεις ιδιότητες ενδεχομένως να συναντιούνται στο ίδιο πρόσωπο (δηλαδή κάποιος να είναι ιδιοκτήτης, εκμεταλλευόμενος και χειριστής ταυτόχρονα) δίχως όμως αυτό να είναι απαραίτητο.

Όσον αφορά το χειριστή και την άδεια που αυτός χρειάζεται να διαθέτει, αυτή εξαρτάται από τη «Πτητική λειτουργία του ΣμηΕΑ» δηλαδή τα τεχνικά χαρακτηριστικά του συστήματος και το επιχειρησιακό περιβάλλον που αυτό επιχειρεί. Σύμφωνα με το Άρθρο 11 του Εκτελεστικού Κανονισμού 2019/947 της Ε.Ε. η πτητική λειτουργία ενός ΣμηΕΑ καθορίζεται από τη φύση των δραστηριοτήτων, το επιχειρησιακό περιβάλλον, τη πολυπλοκότητα του επιχειρήματος, τα  τεχνικά χαρακτηριστικά του ΣμηΕΑ και το επίπεδο επάρκειας του εμπλεκόμενου προσωπικού (χειριστής, βοηθός χειριστή κ.λ.π.). Με απλά λόγια, άλλη είναι η πτητική λειτουργία ενός ΣμηΕΑ που επιχειρεί στην ύπαιθρο φωτογραφίζοντας καλλιέργειες και άλλη η πτητική λειτουργία αν το ίδιο ΣμηΕΑ χρησιμοποιηθεί μέσα στην πόλη για τη φωτογράφηση μιας δεξίωσης όπου οι κίνδυνοι είναι σαφώς επαυξημένοι.

Το άρθρο 4 του ν.3152/30.09.2016 ορίζει 3 βασικές κατηγορίες πτητικής λειτουργίας για τα ΣμηΕΑ. Την «Ανοικτή κατηγορία» (UAS Open) την «Ειδική κατηγορία» (UAS Specific) και την «Πιστοποιημένη Κατηγορία» (UAS Certified). Η «Ανοικτή κατηγορία» περιλαμβάνει 3 υποκατηγορίες, την Α0, την Α1 και την Α2. Στην ανοικτή κατηγορία πτητικής λειτουργίας Α0 κατατάσσονται τα μίνι ΣμηΕΑ με σήμανση C0 ή C1 που έχουν ΜΤΟΜ μικρότερο από 1kg, στην Α1 τα πολύ μικρά ΣμηΕΑ με σήμανση C2 και ΜΤΟΜ, 1 έως <4kg και στην Α2 τα μικρά ΣμηΕΑ με σήμανση C3 ή C4 και ΜΤΟΜ 4 έως <25kg. ΣμηΕΑ με ΜΤΟΜ 25 έως <150kg θεωρούνται μεσαίου μεγέθους και κατατάσσονται στην ειδική κατηγορία. Τα ΣμηΕΑ της ανοικτής και της ειδικής κατηγορίας εγγράφονται στο ειδικό μητρώο ΣμηΕΑ της ΥΠΑ. Τα ΣμηΕΑ με ΜΤΟΜ > 150kg θεωρούνται πολιτικά αεροσκάφη και εγγράφονται στο Μητρώο Ελληνικών Πολιτικών Αεροσκαφών της ΥΠΑ. Όπως αναφέρθηκε όμως, η ΜΤΟΜ δεν είναι το μόνο κριτήριο για την κατάταξη ενός ΣμηΕΑ. Ένα ΣμηΕΑ μπορεί να είναι μικρότερο από 4Kg αλλά να εντάσσεται στην ειδική κατηγορία διότι η πτητική του λειτουργία εγκυμονεί ειδικούς κινδύνους (π.χ. μεταφορά επικίνδυνων υλικών).

Άδεια χειριστού απαιτείται οπωσδήποτε για την Ειδική και την Πιστοποιημένη κατηγορία. Για την Ανοικτή Κατηγορία (Α0, Α1 και Α2) η άδεια χειριστή είναι απαραίτητη όταν το ΣμηΕΑ χρησιμοποιείται για επαγγελματικούς σκοπούς. Η ερασιτεχνική χρήση στην ανοικτή κατηγορία, χωρίς την αδειοδότηση δηλαδή του χειριστή, επιτρέπεται εφόσον οι πτήσεις εκτελούνται σε ελεύθερες περιοχές οι οποίες δεν υπάγονται  σε περιοχές εναέριων χώρων κυκλοφορίας και σε περιοχές περιορισμένων πτήσεων όπως αυτές καθορίζονται από την ΥΠΑ. Κάθε χειριστής ΣμηΕΑ οφείλει να γνωρίζει τις περιοχές αυτές και να συμμορφώνεται με τους σχετικούς περιορισμούς. Αν το μηΕΑ δεν απομακρύνεται περισσότερο από 50m, προς οποιαδήποτε διεύθυνση, από το χειριστή δεν απαιτείται η υποβολή σχεδίου πτήσης, ειδάλλως πρέπει να υποβάλλεται σχέδιο πτήσης στην ΥΠΑ ακόμη και αν ο χειριστής δεν είναι αδειοδοτημένος. Σε αυτή τη περίπτωση, όταν δεν υπάρχουν ενδιάμεσα εμπόδια, το μηΕΑ μπορεί να απομακρυνθεί σε απόσταση που επιτρέπει την οπτική επαφή του χειριστή με το αεροσκάφος η οποία χαρακτηρίζεται «εντός οπτικής επαφής» (VLOS - Visual Line of Sight). Η απόσταση αυτή εξαρτάται από το μέγεθος του μηΕΑ, τη διαύγεια της ατμόσφαιρας, την ώρα της ημέρας, τη σχετική θέση του ήλιου και άλλα χαρακτηριστικά που επηρεάζουν την ορατότητα του μηΕΑ. Σε κάθε περίπτωση όμως δεν μπορεί να υπερβαίνει τα 500m σε οριζόντια διεύθυνση από το χειριστή και τα 120m σε κατακόρυφη διεύθυνση από το πλησιέστερο σημείο της επιφάνειας της γης. Για να πραγματοποιεί πτήσεις σε μεγαλύτερες αποστάσεις ο χειριστής θα πρέπει να διαθέτει επιπλέον «ειδικότητες» όπως αυτές περιγράφονται παρακάτω.  Οι άδειες (πτυχία) χειριστού κωδικοποιούνται ως UAS Pilot A,B,C,D & E και ακολουθούν τις κατηγορίες πτητικής λειτουργίας των ΣμηΕΑ όπως φαίνονται και στον πίνακα. Συνοδεύονται δε από χαρακτηρισμούς Ικανότητας ανάλογα με το είδος του ΣμηΕΑ στον οποίο αναφέρονται, δηλαδή αν είναι αεροπλάνο, ελικόπτερο ή πολυκόπτερο (π.χ. άδεια UAS Pilot C με ικανότητα επί πολυκοπτέρου).

** όταν οι συνθήκες εγκυμονούν ειδικούς κινδύνους

Στις άδειες (πτυχία) μπορεί επιπλέον να αναφέρονται ορισμένες Ειδικότητες για το χειριστή που σχετίζονται με την πτητική λειτουργία του ΣμηΕΑ και οι οποίες πιστοποιούνται επίσης από την ΥΠΑ. Τέτοιες ειδικότητες είναι για παράδειγμα η ειδικότητα πτήσεων σε απόσταση με επέκταση οπτικής επαφής (EVLOS - Extended Visual Line of Sight) ή πέραν της οπτικής επαφής (BVLOS - Beyond Visual Line of Sight).  Οι δύο αυτές ειδικότητες αναφέρονται στη περίπτωση που το αεροσκάφος απομακρύνεται περισσότερο από 500m από το χειριστή ή όταν χάνεται η οπτική επαφή (π.χ. λόγω φυσικών εμποδίων) μεταξύ του χειριστή και του αεροσκάφους. Άλλες ειδικότητες που μπορεί να αποδοθούν είναι η ειδικότητα εναέριων εργασιών, η ειδικότητα νυχτερινών πτήσεων και η ειδικότητα πτήσεων πάνω από συγκεντρώσεις ατόμων.

Για να αποκτήσει άδεια μιας ορισμένης κατηγορίας ένας χειριστής ΣμηΕΑ παρακολουθεί ένα αντίστοιχο  θεωρητικό πρόγραμμα εκπαίδευσης σε ένα αδειοδοτημένο Εκπαιδευτικό Κέντρο ΣμηΕΑ, δίνει εξετάσεις στην ΥΠΑ/ΣΠΟΑ σε δημοσιευμένο ερωτηματολόγιο, ολοκληρώνει το πρακτικό πρόγραμμα (ώρες πτήσης) για την κατηγορία της άδειας με την οποία επιθυμεί να αδειοδοτηθεί και τέλος, περνά την πρακτική εξέταση σε αδειοδοτημένο από την ΥΠΑ εξεταστή. Προκειμένου να χειρισθεί ΣμηΕΑ που έχει κατηγοριοποιηθεί στην Ειδική ή την Πιστοποιημένη κατηγορία, θα πρέπει επιπλέον να έχει Πιστοποιητικό υγείας σε ισχύ και βεβαίωση αγγλικής γλώσσας επιπέδου ICAO (Διεθνής Οργανισμός Πολιτικής Αεροπορίας) proficiency standard levels 4 και πιστοποιητικό υγείας Class 3.

4.2.2 ΥΠΑ - Νομοθεσία για ψεκασμούς με ΣμηΕΑ

Πάμε τώρα να δούμε ποιες είναι οι ιδιαιτερότητες των ψεκασμών με ΣμηΕΑ. Κατ΄αρχάς θα χρειαστεί να χρησιμοποιηθεί ένα ΣμηΕΑ με ικανό ΜΤΟΜ για να μπορεί να φέρει το δοχείο με το ψεκαστικό διάλυμα. Επομένως συζητάμε για ΣμηΕΑ κατηγορίας C3 και άνω. Η πτητική λειτουργία του ΣμηΕΑ που εκτελεί ψεκασμούς εντάσσεται στην «ειδική κατηγορία» διότι σύμφωνα με το άρθρο 4 του εκτελεστικού κανονισμού (ΕΕ) 2019/947, οποιοδήποτε ΣμηΕΑ μεταφέρει επικίνδυνα εμπορεύματα (στη προκειμένη περίπτωση φυτοφάρμακα ικανά να προκαλέσουν ρύπανση σε περίπτωση ατυχήματος) ή πραγματοποιεί ρίψη οποιουδήποτε υλικού, ακόμα και αν έχει ΜΤΟΜ μικρότερη των 25kg, εκπίπτει από την ανοικτή κατηγορία και εντάσσεται στην ειδική ή την πιστοποιημένη. H ειδικότητα «εντός οπτικής επαφής – VLOS» φαίνεται να υπερκαλύπτει τις ανάγκες για ψεκασμό καθώς με μια ακτίνα 500m γύρω από το χειριστή καλύπτεται μια έκταση 785 στρεμμάτων!  αρκούντως ικανή αν αναλογιστεί μάλιστα κανείς το περιορισμένο μέγεθος του βυτίου των μηΕΑ.

Επομένως οι προϋποθέσεις της ΥΠΑ για την διενέργεια ψεκασμών με ΣμηΕΑ είναι οι εξής:

► Ο χειριστής του ΣμηΕΑ διαθέτει άδεια ειδικής ή πιστοποιημένης κατηγορίας.

► Ο χειριστής/εκμεταλλευόμενος του ΣμηΕΑ είναι εγγεγραμμένος/οι στα ειδικά Μητρώα (ιδιοκτητών, εκμεταλλευόμενων και χειριστών ΣμηΕΑ) τα οποία τηρούνται στην ΥΠΑ.

► Το/τα ΣμηΕΑ που χρησιμοποιούνται είναι καταχωρημένα στο ειδικό μητρώο/νηολόγιο της ΥΠΑ, στις περιπτώσεις δε που το ΣμηΕΑ κατατάσσεται στη πιστοποιημένη κατηγορία, είναι ιδιοκατασκευή ή έχει υποστεί μετατροπές απαιτείται και η έκδοση ειδικού πιστοποιητικού αξιοπλοΐας (πτητικής ικανότητας)

► Ο εκμεταλλευόμενος διαθέτει επαγγελματική άδεια αεροπορικής εκμετάλλευσης από την ΥΠΑ/Δ1 (ΦΕΚ Β΄/3152/30.09.2016, άρθρο 13) η οποία εκδίδεται στο όνομα του εκμεταλλευόμενου για την εκτέλεση πτήσεων με το/τα συγκεκριμένα ΣμηΕΑ και έχει 12μηνη ισχύ. Σύμφωνα με τους κανονισμούς της ΥΠΑ, όταν η επαγγελματική δραστηριότητα ενός φυσικού προσώπου σχετίζεται με τη χρήση του ΣμηΕΑ ή όταν αυτό δηλώνεται εταιρικά, η χρήση του κρίνεται επαγγελματική. Επομένως, ο χειριστής/εκμεταλλευόμενος που χρησιμοποιεί ένα ΣμηΕΑ για ψεκασμούς θεωρείται ότι κάνει επαγγελματική χρήση και χρειάζεται την ανάλογη επαγγελματική άδεια.

► Ο φορέας εκμετάλλευσης διαθέτει ασφαλιστήριο συμβόλαιο για κάλυψη κινδύνων αστικής ευθύνης έναντι τρίτων (καθότι το ΣμηΕΑ χρησιμοποιείται για επαγγελματικούς σκοπούς)

► Ο φορέας εκμετάλλευσης εκπονεί σχέδιο αξιολόγησης κινδύνων σύμφωνα με το άρθρο 11 του εκτελεστικού κανονισμού (ΕΕ) 2019/947 και την υποβάλλει μαζί με την αίτηση, συμπεριλαμβάνοντας κατάλληλα μέτρα μετριασμού.

► Ο χειριστής/εκμεταλλευόμενος καταθέτει αίτημα για χρήση εναερίου χώρου από ΣμηΕΑ στο πληροφοριακό σύστημα της ΥΠΑ όπου συμπληρώνονται το σχέδιο πτήσης δηλαδή τα στοιχεία της διαδρομής καθώς και ο ακριβής χρόνος έναρξης και λήξης

4.3 Συνταγή από γεωπόνο και Άδεια επαγγελματία χρήστη γεωργικών φαρμάκων

Από το 2017 η προμήθεια και χρήση των γεωργικών φαρμάκων είναι δυνατή μόνο με έκδοση αντίστοιχης συνταγής από Γεωπόνο εγγεγραμμένο στο Εθνικό Μητρώο Συνταγογράφων Γεωργικών Φαρμάκων (αποφάσεις 9497/104760/20-08-2014 ΦΕΚ τ.Β’ 2310 και 8670/83089/01-08-2017 ΦΕΚ τ.Β΄2724). Επίσης  από το 2015, οι επαγγελματίες χρήστες γεωργικών φαρμάκων, εκτός και αν είναι κάτοχοι πτυχίου Γεωπονικής κατεύθυνσης (ΑΕΙ ή ΤΕΙ), για να μπορούν να προμηθεύονται φυτοπροστατευτικά προϊόντα εγκεκριμένα για επαγγελματική χρήση υποχρεούνται να κατέχουν πιστοποιητικό γνώσεων ορθολογικής χρήσης γεωργικών φαρμάκων.

Το πιστοποιητικό χορηγείται από τη Διεύθυνση Προστασίας Φυτικής Παραγωγής - ΔΠΦΠ, μετά από επιτυχή εξέταση των ενδιαφερομένων σε θέματα ορθολογικής χρήσης γεωργικών φαρμάκων όπως αυτά περιγράφονται στο Παράρτημα Β του ν. 4036/2012 (Α΄8) και έχει 5ετή ισχύ.

4.4 ΚΤΕΟ ψεκαστικών

Σύμφωνα με την απόφαση Ε8 1831/39763, ΦΕΚ 671/21-4-2015 ο πάσης φύσεως εν χρήσει εξοπλισμός εφαρμογής γεωργικών φαρμάκων, που δύναται να χρησιμοποιηθεί στην πρωτογενή παραγωγή, τη γεωργία και τη δασοκομία για επαγγελματική χρήση επιβάλλεται σε επιθεώρηση από πιστοποιημένο από το ΥΠΕΠΘ Σταθμό Επιθεώρησης Εξοπλισμού Εφαρμογής Γεωργικών Φαρμάκων (ΣΤΕΕΕΓΦ). Εξαιρούνται οι μικροί φορητοί και επινώτιοι ψεκαστήρες. Για την περίπτωση των ΣμηΕΑ ωστόσο, προς το παρόν  δεν υπάρχουν τυποποιημένες διαδικασίες επιθεώρησης ούτε εξειδικευμένοι σταθμοί ελέγχου. Επι τούτου, τεχνικές ομάδες εμπειρογνωμόνων (SPISE TWG 17, https://spise.julius-kuehn.de ) στην Ευρώπη επεξεργάζονται πρότυπα για την επιθεώρηση των ψεκαστικών ΣμηΕΑ τα οποία σύντομα θα δούμε να πρέπει να συμμορφώνονται με τους κανόνες και τους περιορισμούς που ισχύουν και για τα κοινά ψεκαστικά.

5. Τι μέλλει γενέσθαι;

Ανακεφαλαιώνοντας, για την έγκριση ενός σχεδίου ψεκασμών από αέρος με ΣμηΕΑ, ο ενδιαφερόμενος θα πρέπει να λάβει τρεις σχετικές άδειες από δύο ανεξάρτητους φορείς. Μια ειδική άδεια για τον αεροψεκασμό από το ΥΠΑΑΤ με σύγχρονη έγκριση από τη Περιφέρεια, να διαθέτει άδεια επαγγελματία χρήστη γεωργικών φαρμάκων επίσης από το ΥΠΑΑΤ και μια άδεια από την ΥΠΑ για τη συγκεκριμένη πτητική λειτουργία.

Ένας χειριστής ΣμηΕΑ που εκτελεί ψεκασμούς κατέχει διπλή ιδιότητα. Την ιδιότητα του πιλότου και την ιδιότητα του ψεκαστή. Το πρόβλημα με την ελληνική, αλλά και την ευρωπαϊκή νομοθεσία είναι ότι αυτή τη στιγμή οι δύο αυτές ιδιότητες είναι κατά κάποιο τρόπο αντικρουόμενες. Οι αεροψεκασμοί είναι γενικά απαγορευμένοι και χρειάζεται ειδική άδεια από το ΥΠΑΑΤ για να επιτραπεί η από αέρος εφαρμογή φυτοφαρμάκων. Η διαδικασία λήψης όμως είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη, χρονοβόρος και δεν είναι σίγουρη η έκβαση. Ο κόσμος όμως του γεωργικού τομέα γνωρίζει πολύ καλά ότι ο ψεκασμός των καλλιεργειών είναι ίσως η μόνη γεωργική εργασία που δεν μπορεί να προγραμματιστεί. Όταν μια ΔΑΟΚ εκδώσει έναν έκτακτο δελτίο προειδοποιήσεων για ψεκασμούς, αυτοί θα πρέπει να γίνουν άμεσα και χωρίς χρονοτριβή για να προλάβουν οι παραγωγοί μια ενδεχόμενη ανάπτυξη ενός εχθρού ή κάποιες καιρικές συνθήκες. Αλίμονο αν για κάθε επέμβαση θα έπρεπε να ζητούν άδεια από δύο και τρεις φορείς.

Ας μη ξεχνάμε όμως ότι τα ΣμηΕΑ είναι μια νέα σχετικά τεχνολογία η οποία ελλείψει σχετικού νομοθετικού πλαισίου καλύφθηκε αρχικά από τη νομοθεσία των πολιτικών αεροσκαφών. Μόλις το 2015 η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας – EASA   διαμόρφωσε ένα κανονιστικό περίγραμμα που χρησιμοποίησαν οι ΥΠΑ των κρατών μελών, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, ώστε να θεσπίσουν ένα εναρμονισμένο πλαίσιο κανόνων για τη χρήση και την λειτουργία των ΣμηΕΑ. Παρόλα αυτά, το κομμάτι των ψεκασμών, τόσο από την πλευρά της ΥΠΑ όσο και από το ΥΠΑΑΤ, παραμένει ακόμα ασαφές και ουσιαστικά ρυθμίζεται ακόμα από τη νομοθεσία για τα επανδρωμένα αεροσκάφη.

Οι πρόσφατες μελέτες ωστόσο αποδεικνύουν ότι οι ψεκασμοί με ΣμηΕΑ είναι πιο ασφαλείς από τους επίγειους. Τα πρώτα αποτελέσματα είναι ενθαρρυντικά αλλά σίγουρα χρειάζονται περισσότερα. Κατά τη γνώμη μου, ψεκασμός που πραγματοποιείται από αέρος και σε απόσταση μικρότερη από 5m από το στόχο, δεν πρέπει να θεωρείται αεροψεκασμός αλλά να συγκαταλέγεται στους επίγειους ψεκασμούς. Αυτό θα πρέπει να ενσωματωθεί στην υφιστάμενη νομοθεσία ώστε να δώσει την ευχέρεια για την αξιοποίηση της νέας τεχνολογίας.  Φέτος το καλοκαίρι μάλιστα όπου η EASA αναμένεται να προβεί σε αναθεώρηση των Οδηγιών και των κανόνων για τα ΣμηΕΑ είναι μια πολύ καλή ευκαιρία  να υπάρξει ιδιαίτερη πρόβλεψη για τους κανόνες πτητικής λειτουργίας των ΣμηΕΑ ψεκασμών. Και εδώ θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι μια ουσιαστική διαφοροποίηση των ψεκασμών από άλλες πτητικές λειτουργίες των ΣμηΕΑ είναι το γεγονός ότι το αεροσκάφος δεν χρειάζεται να ίπταται σε μεγάλο ύψος, Αν πρόκειται για ψεκασμό αροτριαίων καλλιεργειών, μέχρι και 5m πάνω από την επιφάνεια του εδάφους είναι υπεραρκετά, για τα δένδρα μπορεί να χρειαστεί να ανέβει και στα 15m. Σε κάθε περίπτωση οι κίνδυνοι που σχετίζονται με κανόνες εναέριας κυκλοφορίας αεροσκαφών είναι βέβαια διαφορετικοί και σίγουρα μετριασμένοι. Είναι άδικο όμως να ανακόπτεται μια νέα τεχνολογία που ενδεχομένως θα μπορούσε να αποφέρει σημαντικά οφέλη τόσο στους παραγωγούς όσο και στο περιβάλλον.

Η δυνατότητα για στοχευμένες εφαρμογές που προσφέρουν σήμερα τα ΣμηΕΑ βοηθά στην διάδοση τεχνικών γεωργίας ακριβείας οι οποίες είναι αποδεδειγμένο ότι προσφέρουν μείωση των εισροών, ιδίως σε φυτοφάρμακα, βελτίωση της παραγωγής και μείωση των επιπτώσεων στο περιβάλλον. Τα ΣμηΕΑ, με το σχετικά περιορισμένο τους όγκο, καθαρίζονται σχετικά εύκολα, δημιουργώντας ελάχιστα απορρίμματα έκπλυσης που σαφώς είναι πιο εύκολα στη διαχείριση. Αν αναλογιστεί κανείς τον όγκο του νερού που χρειάζεται για να καθαριστεί ένα ψεκαστικό μηχάνημα μαζί με το γεωργικό ελκυστήρα μετά από έναν ψεκασμό και το τι πραγματικά συμβαίνει με τα εκπλύματα του καθαρισμού (σύμφωνα με τον Εθνικό Σύνδεσμο Φυτοπροστασίας - ΕΣΥΦ, είναι η κυριότερη πηγή ρύπανσης των υδάτων από τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα), τότε και πάλι το όφελος είναι υπέρ των ΣμηΕΑ. Το μεγαλύτερο όμως όφελος ίσως σχετίζεται με την υγεία των χειριστών. Ο χειριστής, βρίσκεται την περισσότερη ώρα σε ασφαλή απόσταση από το σημείο που γίνεται η εφαρμογή και κατά το διάστημα που έρχεται σε επαφή με το μέσο εφαρμογής (το μηΕΑ) μπορεί να λαμβάνει αποτελεσματικά μέτρα προστασίας λόγω πάλι το περιορισμένων και διαχειρίσιμων όγκων.    

Ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα για την διάδοση των ψεκασμών με ΣμηΕΑ είναι τα εγκεκριμένα σκευάσματα. Θα πρέπει το ΥΠΑΑΤ να δώσει λύση, εγκρίνοντας τη χρήση σε περισσότερα σκευάσματα για εφαρμογή με ΣμηΕΑ ώστε να διευρυνθεί το πεδίο των εφαρμογών. Θα πρέπει σιγά σιγά, λαμβάνοντας πάντα υπόψη και τα στοιχεία των ερευνητικών δοκιμών που έρχονται διαρκώς στην επιφάνεια να αναδειχθούν οι ψεκασμοί με ΣμηΕΑ ως μια βιώσιμη εναλλακτική λύση που ανταποκρίνεται στις σύγχρονες ανάγκες και απαιτήσεις για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Γεγονός πάντως είναι ότι νέα δεδομένα έρχονται διαρκώς στο προσκήνιο και το κανονιστικό πλαίσιο για τα ΣμηΕΑ βρίσκεται σε ένα στάδιο διαρκούς διαμόρφωσης και αναπροσαρμογής. Στο πρόσφατο συνέδριο της EASA για παράδειγμα, το 2019 στο Άμστερνταμ, διαπιστώθηκε ότι το κύριο μέλημα των πολιτών σε σχέση με τα ΣμηΕΑ δεν είναι ούτε η ασφάλεια ούτε η προστασία της ιδιωτικής ζωής, αλλά η όχληση εξαιτίας του θορύβου!

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

► Απόφαση για τη θέσπιση κοινών κανόνων στον τομέα της πολιτικής αεροπορίας και την ίδρυση Οργανισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Αεροπορική Ασφάλεια, και για την τροποποίηση των κανονισμών Απόφαση (ΕΕ) 2018/1139 του Ευρωπαικού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 4ης Ιουλίου 2018 - Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 4.7.2018

►  Κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμός (ΕΕ) 2019/945 της Επιτροπής της 12ης Μαρτίου 2019 για συστήματα μη επανδρωμένων αεροσκαφών και φορείς εκμετάλλευσης συστημάτων μη επανδρωμένων αεροσκαφών τρίτων χωρών - Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 11.6.2019

►  Εκτελεστικός Κανονισμός (ΕΕ) 2019/947 της Επιτροπής της 24ης Μαΐου 2019 για τους κανόνες και τις διαδικασίες που διέπουν τη λειτουργία μη επανδρωμένων αεροσκαφών - Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 24.5.2019

►  Κανονισμός Εκπαιδευτικών Κέντρων και αδειοδότησης χειριστών Συστημάτων Μη Επανδρωμένων Αεροσκαφών - ΣμηΕΑ (Unmanned Aircraft Systems-UAS). Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, Απόφαση υπ’ αριθμ. ΥΠΑ/Δ2/Δ/30005/12541, ΦΕΚ 4527/Β/30.12.2016

►  Κανονισμός - γενικό πλαίσιο πτήσεων Συστημάτων μη Επανδρωμένων Αεροσκαφών- ΣμηΕΑ (Unmanned Aircraft Systems - UAS). Απόφαση υπ’ αριθμ. Δ/ΥΠΑ/21860/1422.. ΦΕΚ 3152/Β/30.09.2016

►  Διάθεση γεωργικών φαρμάκων στην αγορά, ορθολογική χρήση αυτών και συναφείς διατάξεις ν.4036/2012, ΦΕΚ 8/Α/27-1-2012

►  Συνταγή χρήσης γεωργικού φαρμάκου. Υπουργική Απόφαση Αριθμ. 9497/104760/2014 ΦΕΚ 2310/Β/28-8-2014

►  Σύστημα επιθεώρησης εξοπλισμού εφαρμογής γεωργικών φαρμάκων και διαδικασία χορήγησης πιστοποιητικού επιθεώρησης. Υπουργική Απόφαση Ε8 1831/39763/2015 - ΦΕΚ 671/Β/21-4-2015

►  SESAR Joint undertaking, 2016. European Drones Outlook Study - Unlocking the value for Europe https://www.sesarju.eu/sites/default/files/documents/reports /European_Drones_Outlook_Study_2016.pdf

►  FAO, E-agriculture in Action: Drones for Agriculture (Sylvester G. Edr), ISBN 978-92-5-130246-0s

Πηγή:blog.farmacon.gr