Πιθανές επιπτώσεις στα τρόφιμα από την κλιματική αλλαγή

Γράφει: Ξενάκη Δήμητρα
Δρ Δομικής Χημείας Τροφίμων

Η κλιματική αλλαγή είναι μια σημαντική και μόνιμη αλλαγή στις καιρικές συνθήκες. Αυτές οι αλλαγές μπορούν να οδηγήσουν σε περισσότερα ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως ισχυρότερα συστήματα θύελλας, αυξημένη συχνότητα δυνατής βροχής και  αυξημένες χρονικές  περιόδους ξηρασίας. Η άνοδος της θερμοκρασίας του πλανήτη μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την τήξη των πολικών πάγων, την αύξηση της στάθμης της θάλασσας, την αύξηση της οξύτητας των ωκεανών, παράκτιες πλημμύρες και μεταβολές των ρευμάτων των ωκεανών. Πρόσφατες εκτιμήσεις της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), αναφέρουν πιθανή αύξηση της θερμοκρασίας κατά 1,5 o C ή  και μεγαλύτερη, για ορισμένα μέρη του κόσμου μέχρι το τέλος του 21ου αιώνα.

Από τον 18ο αιώνα, λόγω των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων  έχουν απελευθερωθεί στην ατμόσφαιρα, μεγάλες ποσότητες αερίων όπως το διοξείδιο του άνθρακα και το μεθάνιο. Η συντριπτική πλειοψηφία αυτών των αερίων,  προέρχεται  από την καύση των ορυκτών καυσίμων, από βιομηχανικές διεργασίες και από την αποψίλωση των δασών.  

Εκτιμάται ότι  οι διαδικασίες επεξεργασίας τροφίμων  ευθύνονται για το  19-29%  των αερίων που έχουν απελευθερωθεί (με βάση τα δεδομένα του 2008).  Η συσσώρευση αυτών των αερίων - γνωστά ως αέρια του θερμοκηπίου - στην ατμόσφαιρα, δρα σαν μια «κουβέρτα»  γύρω από τη Γη. Αν και υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις, για το θέμα αυτό, οι περισσότεροι επιστήμονες, αποδέχονται  αυτό το φαινόμενο, που έχει γίνει γνωστό ως το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Αναφέρουν ότι ευθύνεται για μια αύξηση της συνολικής θερμοκρασίας της ατμόσφαιρας της Γης  δηλαδή για την υπερθέρμανση του πλανήτη).  Το φαινόμενο του θερμοκηπίου μπορεί να επηρεάσει και να προκαλέσει αλλαγές στο κλίμα της  Γης.

Αυτές οι αλλαγές στο κλίμα μπορούν να επιφέρουν μια σειρά από  συνέπειες στην ανθρώπινη υγεία και στην ευημερία, όπως είναι η επάρκεια, η ποιότητα και η  ασφάλεια των τροφίμων. Η αλλαγή του κλίματος μπορεί να παραμένει μια αφηρημένη έννοια, για πολλούς από μάς. Ακούμε γενικά  για την τήξη των πάγων των πόλων, για  την παγκόσμια αύξηση της έντασης των τυφώνων ή για  την αύξηση της  θερμοκρασίας σε διάφορες περιοχές.

Για πολλούς Ευρωπαίους, το φαινόμενο αυτό δεν φαίνεται να επηρεάζει την καθημερινότητά τους. Αυτό συμβαίνει, γιατί δεν έχουμε ασχοληθεί αρκετά ή  επειδή δεν κατανοούμε την πλήρη παγκόσμια εικόνα.

Το φαγητό που καταναλώνουμε  καθημερινά, από τη διαθεσιμότητά του έως την ποιότητά του, επηρεάζεται άμεσα από την κλιματική αλλαγή. Οι γεωργικές δραστηριότητες εξαρτώνται από τις κλιματολογικές συνθήκες και, ως εκ τούτου, είναι εκτεθειμένες στις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής.

Οι συνέπειες της αλλαγής του κλίματος επηρεάζουν όλο και περισσότερο την ευρωπαϊκή γεωργία.  Καταγράφονται  ακραίες καιρικές συνθήκες, αλλαγές της εποχικότητας και όλα αυτά  έχουν σημαντικό αντίκτυπο στην παραγωγή, ενδεχομένως μειώνοντας την ποιότητα του προϊόντος ή μειώνοντας σημαντικά τις προμήθειες. Στο μέλλον, αυτές οι επιπτώσεις προβλέπεται να ενταθούν, προκαλώντας διαρκώς  θέματα  για επίλυση, στον τομέα των γεωργικών προϊόντων διατροφής.

Ας σκεφτούμε κάποια «κοντινά μας θέματα». Το συνηθισμένο σε όλους, απλό πιάτο ζυμαρικών απειλείται από την αλλαγή του κλίματος. Το καλοκαίρι του 2018, η Ευρώπη αντιμετώπισε ακραίες κλιματολογικές συνθήκες με σοβαρές επιπτώσεις για τους παραγωγούς. Για παράδειγμα, η ξηρασία που έπληξε την Ευρώπη οδήγησε σε σημαντική πτώση της συνολικής παραγωγής σιτηρών, που εκτιμάται σε 8% κάτω από τον τελευταίο πενταετή μέσο όρο.

Ένας άλλος τομέας που επηρεάστηκε από τις υψηλές θερμοκρασίες  και την ξηρασία,  αυτού του καλοκαιριού, είναι η παραγωγή βοείου κρέατος. Σημειώθηκε  αύξηση της παραγωγής,  μεγαλύτερη  από ό, τι αναμενόταν  το 2018. Η ξηρασία είχε ως αποτέλεσμα την έλλειψη ζωοτροφών, με αποτέλεσμα να αυξηθεί η σφαγή. Η καθαρή παραγωγή βοείου κρέατος για το 2018  ήταν  υψηλότερη κατά 1,6% σε σχέση με το 2017.

Δεν είναι όμως, μόνο η ποσότητα των γεωργικών προϊόντων αλλά και η ποιότητα που απειλείται από την αλλαγή του κλίματος. Ένα παράδειγμα είναι η συχνή βροχή στη βόρεια Ευρώπη, η οποία οδήγησε σε μείωση της περιεκτικότητας σε πρωτεΐνες στο σιτάρι το 2017.

Σε έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC) αναφέρεται,

• ότι  η αύξηση της θερμοκρασίας του κλίματος είναι αδιαμφισβήτητη,
• ότι η ανθρώπινη επίδραση είναι σαφής, και
• ότι ο περιορισμός της κλιματικής αλλαγής θα απαιτήσει σημαντικές και διαρκείς μειώσεις των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.

Πιθανές επιπτώσεις στην διαθεσιμότητα  των τροφίμων

Οι πιθανές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, που σχετίζονται με τη διαθεσιμότητα και την πρόσβαση στα τρόφιμα  έχουν ευρέως ερευνηθεί και  συζητηθεί. Η αλλαγή του κλίματος θεωρείται γενικά ότι θα έχει αρνητικό αντίκτυπο σε αυτά τα θέματα, ιδιαίτερα στις αναπτυσσόμενες χώρες.

Σε αντίθεση με την επισιτιστική επισφάλεια, οι πιθανές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην ασφάλεια των τροφίμων είναι ένα αναδυόμενο πεδίο  έρευνας. Η Emerging Risks Unit of the European Food Safety Authority (EFSA) [Η Επιτροπή ελέγχου των αναδυόμενων κινδύνων της Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA)],  έχει ορίσει την πιθανή κλιματική αλλαγή,  ως οδηγό για τους αναδυόμενους κινδύνους, που σχετίζονται με  την ασφάλεια των τροφίμων και των ζωοτροφών σε κοντινό χρονικό ορίζοντα  ή μακροπρόθεσμα.  Η αύξηση και η βελτίωση της κατανόησης των πιθανών επιπτώσεων της αλλαγής του κλίματος στον τομέα της ασφάλειας των τροφίμων είναι πολύ σημαντική.

Παρακάτω αναφέρεται  μια σύντομη επισκόπηση μερικών πιθανών επιπτώσεων της αλλαγής του κλίματος. Πρέπει να σημειωθεί, ότι παρόλο που, ορισμένες από αυτές τις πιθανές επιπτώσεις υποστηρίζονται από ερευνητικά  δεδομένα,  δεν υπάρχει ακόμα απόλυτα σαφής επιστημονική εικόνα. Συνεπώς απαιτείται προσοχή σε οτιδήποτε αναφέρεται και προσεκτική αναζήτηση της πηγής των πληροφοριών που μεταδίδονται.

Μικροβιολογικά θέματα

Η ικανότητα των μικροοργανισμών (π.χ. βακτήρια, ιοί, παράσιτα)  να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν επηρεάζεται από το περιβάλλον, συμπεριλαμβανομένης της θερμοκρασίας και της υγρασίας. Πολλοί τροφιμογενείς  παθογόνοι μικροοργανισμοί, όπως η Salmonella και το Campylobacter, αναπτύσσονται καλά σε θερμές, υγρές συνθήκες. Επιπλέον, πολλές τροφιμογενείς ασθένειες ενδέχεται να παρουσιάσουν εποχιακές αλλαγές στον επιπολασμό.

Οι αυξήσεις στη θερμοκρασία και στην υγρασία και οι ακραίες καιρικές συνθήκες θα επηρεάσουν την ικανότητα πολλών παθογόνων βακτηριακών τροφιμογενών μικροοργανισμών να επιβιώσουν ή / και να αναπτύσσονται κάτω από τέτοιες διαφορετικές συνθήκες.  Αυτές οι πιθανές αλλαγές,  θα μπορούσαν να είναι θετικές ή αρνητικές,  όσον αφορά την ασφάλεια των τροφίμων. Δηλαδή μπορεί να παρατηρηθεί μείωση ή αύξηση της ικανότητας των τροφιμογενών παθογόνων μικροοργανισμών να επιβιώσουν / να αναπτυχθούν. Ωστόσο, αυτό εξαρτάται  από τις συγκεκριμένες απαιτήσεις του καθε  μικροοργανισμου  για την ανάπτυξη / επιβίωση και την ικανότητά του να επιβιώσει και να αναπτυχθεί κάτω από συνθήκες στρες.

Η αλλαγή του κλίματος μπορεί επίσης να επηρεάσει την εξάπλωση ή μετάδοση παθογόνων τροφιμογενών μικροοργανισμών. Για παράδειγμα, υψηλότερες θερμοκρασίες το καλοκαίρι και ηπιότεροι χειμώνες μπορεί να αυξήσουν την αφθονία των παρασίτων . Παρομοίως, η περίσσεια βροχοπτώσεων που οδηγούν σε πλημμύρες μπορεί να βοηθήσει τη μεταφορά των παθογόνων τροφιμογενών  οργανισμών σε γεωργικές καλλιέργειες.

Άλλες πιθανές επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος περιλαμβάνουν:

Εμφάνιση  νέων μικροβιακών κινδύνων που οφείλονται σε αλλαγές των ειδών,  που καλλιεργούνται και στις σχετικές γεωργικές πρακτικές που εφαρμόζονται στις καλλιέργειες (π.χ. αυξημένη χρήση των μη επεξεργασμένων ζωικών αποβλήτων για να λίπανση των  καλλιεργειών).

• Αύξηση της ανθεκτικότητας των παθογόνων μικροοργανισμών  στα αντιβιοτικά λόγω της μεγαλύτερης χρήσης κτηνιατρικών φαρμάκων σε ζώα αγροκτήματος.

Χημικά θέματα

Οι αλλαγές στη φύση, στην ποσότητα  και στη μεταφορά διαφόρων χημικών ουσιών, ρύπων και τοξινών μπορεί να επηρεάσουν την ασφάλεια των τροφίμων.

Η κλιματική αλλαγή μπορεί να επηρεάσει τις γεωργικές πρακτικές. Οι επιλογή των  καλλιεργειών  και  ο τρόπος καλλιέργειας, ίσως   μεταβληθούν  ανάλογα με την περιοχή.   Ο τύπος και η αφθονία των παρασίτων (π.χ. έντομα και τρωκτικά) και τα ζιζάνια πιθανόν να αλλάξουν. Αυτό μπορεί να αλλάξει τον τύπο, την ποσότητα και τη χρήση χημικών ουσιών πχ.  φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων στις καλλιέργειες.  (Ωστόσο, η χρήση χημικών ουσιών στις καλλιέργειες στην Ευρώπη ρυθμίζεται και παρακολουθείται στενά για να εξασφαλιστεί η ασφάλεια αυτών των παραγομένων τροφίμων)

Στα χημικά θέματα εμπίπτουν και οι τοξίνες όπως οι μυκοτοξίνες, που σχηματίζονται από μύκητες,   καθώς η έμφάνιση και ανάπτυξή τους μπορεί να επηρεαστεί από τις συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας. Για παράδειγμα, η Επιτροπή  Αναδυόμενων Κινδύνων της EFSA έχει εντοπίσει μεταβολές στον τρόπο  μόλυνσης  με μυκοτοξίνες στις καλλιέργειες δημητριακών όπως ο σίτος, ο αραβόσιτος και το ρύζι. Οι μυκοτοξίνες μπορούν να προκαλέσουν ένα ευρύ φάσμα τοξικών επιδράσεων, τόσο σε ζώα όσο και σε ανθρώπους.

Αυξήσεις στις θερμοκρασίες των ωκεανών μπορεί  να επηρεάσουν την ανάπτυξη επικίνδυνων φυκών που μπορούν να παράγουν θαλάσσιες βιοτοξίνες οι οποίες  στην συνέχεια μπορούν να συγκεντρωθούν σε οστρακοειδή.

Πώς αντιμετωπίζει η Ευρώπη τις πιθανές επιπτώσεις στα τρόφιμα από την κλιματική αλλαγή;

Ανταποκρινόμενη σε αυτά τα θέματα, η ΕΕ προσφέρει στήριξη σε αγρότες που αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσκολίες. Ωστόσο, ο  βασικός στόχος  είναι η  εκπάιδευση  όσων ασχολούνται με γεωργία και με παραγωγή τροφίμων, για  να συμβάλλουν στις συνολικές προσπάθειες για τη μείωση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και να συνεισφέρουν στις προσπάθειες για δέσμευση άνθρακα. Η ΕΕ ασχολείται πολύ με το συγκεκριμένο θέμα,   επικαιροποιώντας τις πολιτικές της και εξασφαλίζοντας τη χρηματοδότηση που διατίθεται,  για να διασφαλιστεί η βιώσιμη χρήση των φυσικών πόρων, να περιοριστούν οι εκπομπές και να υιοθετηθούν πρακτικές διαχείρισης της γης, που μπορούν να προστατεύσουν τα εδάφη και την ικανότητά τους να αποθηκεύουν άνθρακα.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η κοινή γεωργική πολιτική έχει εξελιχθεί με την πάροδο του χρόνου και σήμερα επικεντρώνεται περισσότερο στο περιβάλλον και το κλίμα περισσότερο από ποτέ άλλοτε. Τα αποτελέσματα  είναι σαφή: από το 1990, για παράδειγμα, σημειώθηκε μείωση κατά 23% στις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου σε γεωργικές παραγωγές, εκτός CO 2, ενώ το επίπεδο της βιολογικής γεωργίας σε όλη την ΕΕ αυξήθηκε κατά 5,5% τα τελευταία δέκα χρόνια.

Για να επιτευχθεί αυτό, η ΕΕ άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η ΚΓΠ προκειμένου να προωθήσει μεγαλύτερη βιωσιμότητα στον τομέα των γεωργικών προϊόντων διατροφής.

Η καινοτομία και η γνώση και η έρευνα,  μπορούν επίσης να συμβάλλουν σε μεγάλο βαθμό σε έναν πιο αειφόρο γεωργικό τομέα.
Είναι ζωτικής σημασίας η ΕΕ να εκπληρώσει τις δεσμεύσεις της, για την καταπολέμηση της αλλαγής του κλίματος, με τη γεωργία να βρίσκεται στο κέντρο της. Οι δεσμεύσεις της ΕΕ προέρχονται κυρίως από τους στόχους βιώσιμης ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών και τη συμφωνία του Παρισιού, η οποία εγκρίθηκε το 2015.

Η ασφάλεια των τροφίμων στην Ευρώπη είναι μεταξύ των υψηλότερων στον κόσμο και ελέγχεται από ένα εκτεταμένο νομοθετικό σύστημα σε συνδυασμό με την παρακολούθηση των τροφίμων, την εφαρμογή και την επιστημονική έρευνα. Αυτό παρέχει στους καταναλωτές συνεχή προστασία έναντι των υφιστάμενων και αναδυόμενων ζητημάτων ασφάλειας των τροφίμων που ενδέχεται να συνδέονται με την κλιματική αλλαγή.

Τα ανεκτά επίπεδα ορισμένων μικροβιολογικών και χημικών προσμείξεων και τοξινών καθορίζονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο μέσω λεπτομερούς νομοθεσίας. Επομένως, τα συστήματα ελέγχου υπάρχουν ήδη για την προστασία των καταναλωτών. Επιπλέον, η ευρωπαϊκή υποδομή για την ασφάλεια των τροφίμων παρέχει επίσης τη δυνατότητα προσαρμογής στις αναδυόμενες προκλήσεις

Τον Ιούνιο του 2018,  εγκρίθηκαν  νομοθετικές προτάσεις για τη μελλοντική ΚΓΠ, η οποία στοχεύει στην ενθάρρυνση της περιβαλλοντικής φροντίδας και της δράσης για το κλίμα και συμβάλλει στην επίτευξη των περιβαλλοντικών και κλιματικών στόχων της ΕΕ.

Οι  προτάσεις  αυτές,  περιλαμβάνουν :
• Ένα νέο σύστημα προϋποθέσεων που συνδέει την εισοδηματική στήριξη των γεωργών με την εφαρμογή φιλικών προς το περιβάλλον και κλιματικών πρακτικών.
• Οικολογικά  πρότυπα, τα οποία θα στηρίξουν και θα ενθαρρύνουν την υιοθέτηση των υποχρεωτικών απαιτήσεων για το κλίμα.
• Προϋπολογισμό  αγροτικής ανάπτυξης,  όπου τουλάχιστον το 30% των δαπανών πρέπει να αφορά το περιβάλλον και το κλίμα.

Συμπεράσματα και προβλέψεις για το μέλλον

Είναι αδύνατο να εκτιμηθεί ο ακριβής  αντίκτυπος της κλιματικής αλλαγής στην ασφάλεια των τροφίμων. Ωστόσο, είναι πιθανό να εμφανιστεί κάποια επίδραση στους  μικροβιολογικών και χημικών κινδύνους. Η έκταση των πιθανών επιδράσεων, εξαρτάται από το είδος κάθε διαφορετικού κινδύνου  και από τις τοπικές συνθήκες και πρακτικές.

Η τρέχουσα γνώση μας,  για τους κινδύνους που θέτει η κλιματική αλλαγή για την ασφάλεια των τροφίμων είναι ελλιπής και υπάρχει αβεβαιότητα.  Ως εκ τούτου, υπάρχει ανάγκη να εξασφαλιστεί  ότι η υποδομή κανόνων και ελέγχων  ασφάλειας των τροφίμων που ισχύουν σήμερα σε όλη την Ευρώπη όχι μόνο θα διατηρείται, αλλά θα αναθεωρηθείται  συνεχώς. Αυτό απαιτεί τη συνέχιση των επενδύσεων στον τομέα της επιτήρησης και ελέγχου των τροφίμων, σε συνδυασμό με την αξιολόγηση του κινδύνου, τη διαχείριση και την επικοινωνία.

Πηγή:iatronet.gr