Οι επιδράσεις των χαμηλών θερμοκρασιών στα οπωροφόρα δέντρα

Ακραία καιρικά φαινόμενα προκαλούν ζημιές στην ηρτημένη παραγωγή αλλά, πολύ συχνά, και στο φυτικό κεφάλαιο με αποτέλεσμα τις απώλειες παραγωγής και εισοδήματος για περισσότερα του ενός έτη.

Ζημιές από χαλάζι, ανεμοθύελλα, πλημμύρες, υψηλές θερμοκρασίες και, πάνω από όλα, παγετούς είναι συνηθισμένες και τόσο εκτεταμένες μερικές χρονιές που επηρεάζουν την οικονομία ολόκληρων περιοχών. Ελάχιστα μόνο στοιχεία θα δοθούν κατωτέρω για τον παγετό και πως αυτός επηρεάζει τα οπωροφόρα.

ΕΥΝΟΪΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΧΑΜΗΛΩΝ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΩΝ

Τα φυλλοβόλα οπωροφόρα απαιτούν ψύχος κατά την περίοδο ληθάργου για να ανθίσουν κανονικά την Άνοιξη.

Αν δεν δεχθούν αρκετό ψύχος, τότε οι ανθοφόροι οφθαλμοί νεκρώνονται ή δίνουν ατελή άνθη, η ανθοφορία είναι παρατεταμένη, η καρπόδεση μικρή και η ποιότητα (μέγεθος, σχήμα) των καρπών κακή.

Οι ανάγκες σε ψύχος των ανθοφόρων οφθαλμών κάθε κύριου φυλλοβόλου οπωροφόρου φαίνονται στον Πίνακα 1.

Ιδιαίτερα σημαντικό είναι ότι δραστικές είναι οι θερμοκρασίες κάτω των 7 ºC αλλά και άνω του μηδενός.

Οι οφθαλμοί είναι ικανοί να συσσωρεύουν ώρες που η θερμοκρασία βρίσκεται στα ανωτέρω όρια.

• Στη Ροδακινιά δραστικές θερμοκρασίες είναι μεταξύ 2,5 και 9,1 ºC.

Θερμοκρασίες άνω των 16 ºC αφαιρούν συσσωρευμένες ώρες χαμηλών θερμοκρασιών, ενώ θερμοκρασίες κάτω του μηδενός δεν προσθέτουν ώρες στο βιολογικό ρολόι των οφθαλμών.

Ώρες χαμηλών θερμοκρασιών στα όρια που προαναφέρθηκαν έχουν:

• η Κρήτη <200,
• ο Βόλος >700,
• Θεσσαλία – Μακεδονία >1000.

Οι ανάγκες σε χαμηλές θερμοκρασίες μπορεί να καλυφθούν μερικά μόνο και με τη χρήση κάποιων χημικών ουσιών, που συνήθως δεν επιτρέπονται στην ολοκληρωμένη παραγωγή (σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες).

• Η Ελιά είναι το μοναδικό υποτροπικό είδος που απαιτεί ώρες χαμηλών θερμοκρασιών για τη διακοπή του ληθάργου και την κανονική ανάπτυξη των ανθοφόρων οφθαλμών της σε ανθοταξίες με τέλεια άνθη.

Οι κρίσιμες θερμοκρασίες είναι κάτω από 10 έως 16 ºC και τις χαμηλότερες θερμοκρασίες και τη μεγαλύτερη διάρκεια σε αυτές την χρειάζονται οι ποικιλίες της κεντρικής και βόρειας Ελλάδας (Κονσερβολιά, Χονδρολιά Χαλκιδικής), ενώ την ελάχιστη διάρκεια απαιτούν οι ποικιλίες της νότιας Ελλάδας (Κορωνέικη).

Τέλος, τα σπέρματα των φυλλοβόλων οπωροφόρων και της ελιάς έχουν επίσης λήθαργο και απαιτούν παραμονή για συγκεκριμένες ώρες (συνήθως μερικές εκατοντάδες) σε θερμοκρασίες 2-7 ºC.

Τα σπορόφυτα μερικών οπωροφόρων μας είναι χρήσιμα ως υποκείμενα για τον εμβολιασμό σε αυτά των εμπορικών ποικιλιών.

Ελλείψει ικανού ψύχους τα σπέρματα δεν βλαστάνουν ή τα σπορόφυτα είναι καχεκτικά και ακατάλληλα για πολλαπλασιασμό.

Πίνακας 1. Ώρες χαμηλών θερμοκρασιών που απαιτούνται ανά είδος οπωροφόρου για την κανονική διακοπή ληθάργου των ανθοφόρων οφθαλμών.

Πτώση της θερμοκρασίας του αέρα κάτω από το μηδέν μπορεί να προκαλέσει πήξη του νερού των φυτικών ιστών το οποίο μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα τη ζημιά από παγετό.

Η θερμοκρασία στην οποία πήζει το νερό σε κάθε φυτικό ιστό και η ζημιά που θα προκαλέσει εξαρτώνται από το φυτικό ιστό και την εποχή. Υποτροπικά και τροπικά είδη μπορεί να ζημιωθούν και από θερμοκρασίες άνω του μηδενός (και συνήθως κάτω των 14 ºC) ανάλογα με τη διάρκεια παραμονής τους σε αυτές.

Αυτή η ζημιά ονομάζεται Chilling και δεν θα μας απασχολήσει περαιτέρω για οικονομία χώρου.

Τις μεγαλύτερες ζημιές παθαίνει το φυτικό κεφάλαιο από εαρινούς και χειμερινούς παγετούς, με καταστροφή της παραγωγής για τη χρονιά ή και καταστροφή του φυτικού κεφαλαίου για μερικά χρόνια.

Στην Ελλάδα αργά το Φθινόπωρο, το Χειμώνα και τις αρχές Άνοιξης συνθήκες άπνοιας, αίθριου ουρανού και χαμηλού βαρομετρικού πολύ συχνά προκαλούν απώλεια θερμότητας από το έδαφος προς τον ουρανό τις νυκτερινές και πρώτες πρωινές ώρες σε τέτοιο βαθμό ώστε η θερμοκρασία κοντά στην επιφάνεια του εδάφους να πέφτει κάτω του μηδενός και να δημιουργείται συχνά πάχνη (λευκός παγετός ή παγετός ακτινοβολίας).

Θύλακας παγετού είναι περιοχή στην οποία εγκλωβίζεται ψυχρός αέρας και ψύχεται περαιτέρω (όπως μόλις περιγράφηκε), ώστε η περιοχή – θύλακας να κινδυνεύει περισσότερο από ζημιές από χαμηλές θερμοκρασίες σε σχέση με περιοχές όπου οι ψυχρές μάζες μπορούν να παρασυρθούν (όπως στις πλαγιές).

Καθώς η θερμοκρασία κοντά στο έδαφος μειώνεται, δημιουργείται μια στρωμάτωση θερμοκρασίας ώστε στα 1-2 μέτρα από την επιφάνεια του εδάφους να έχουμε τη χαμηλότερη θερμοκρασία και καθώς ανεβαίνουμε προς τα 20-40 μέτρα να έχουμε ένα μέγιστο (θερμοροφή), ενώ πιο ψηλά η θερμοκρασία επηρεάζεται από το χαμηλό βαρομετρικό και μετά από εκατοντάδες μέτρα μπορεί να είναι πολύ πιο χαμηλή.

Νύκτες με συννεφιά ή μεγάλοι παρακείμενοι όγκοι νερού εμποδίζουν την πτώση της θερμοκρασίας με συγκράτηση της θερμότητας ή έκλυση θερμότητας, αντίστοιχα.

Ο άνεμος επίσης παρεμποδίζει την πτώση της θερμοκρασίας καθώς ανακατεύει τις ψυχρές μάζες με θερμότερο αέρα από υψηλότερα στρώματα και δεν επιτρέπει την έντονη μείωση της θερμοκρασίας αέρα κοντά στο έδαφος.

Τέλος, οτιδήποτε εμποδίζει τη συσσώρευση θερμότητας κατά τη διάρκεια της ημέρας (ζιζάνια, τύπος εδάφους, βόρεια έκθεση του οπωρώνα) ή αυξάνει την απώλεια θερμότητας τη νύκτα (ζιζάνια, φρέσκο αναμοχλευμένο έδαφος) αυξάνει τον κίνδυνο παγετού.

Σε βόρειες χώρες, πολικές αέριες μάζες με χαμηλή υγρασία μπορεί να έχουν τόσο χαμηλή θερμοκρασία ώστε να προκαλέσουν έντονο παγετό (μελανός παγετός), φαινόμενο σπανιότατο στην Ελλάδα.

Στην Ελλάδα τα φυλλοβόλα οπωροφόρα κινδυνεύουν κύρια από τους ανοιξιάτικους παγετούς και πιο σπάνια από Φθινοπωρινούς (ηρτημένη καρποφορία ζημιώνεται σε θερμοκρασίες <–3 ºC) ή χειμερινούς παγετούς.

Τα φυλλοβόλα οπωροφόρα έχουν τη δυνατότητα σκληραγώγησης για να αντιμετωπίσουν τους χειμερινούς παγετούς ώστε να είναι ικανά να επιβιώσουν χωρίς ή με ελάχιστες ζημιές σε θερμοκρασίες από –25 έως –35 ºC.

Πολλές ποικιλίες καρυδιάς είναι πολύ πιο ευαίσθητες και μπορεί να ζημιωθούν σημαντικά σε θερμοκρασίες <–15 ºC.

Η σκληραγώγηση των φυλλοβόλων οπωροφόρων γίνεται, σύμφωνα με την επικρατέστερη θεωρία, σε τρία στάδια.

1. Με τις βραχυήμερες συνθήκες του Σεπτεμβρίου το δέντρο ξεκινά τις διαδικασίες ληθάργου με τη συσσώρευση αποθηκευτικών ουσιών (υδατάνθρακες, πρωτείνες) και τη δημιουργία υδρόφιλων κολλοειδών ουσιών στο κύτταρο που δεσμεύουν νερό ώστε αυτό να μην μπορεί εύκολα να κρυσταλλωθεί. Αρκετοί τύποι κυττάρων έχουν αυτή την ικανότητα όπως μεριστωματικά κύτταρα οφθαλμών και παρεγχυματικά κύτταρα στις ηθμαγγειώδεις μοίρες. Έτσι αυτά τα κύτταρα τον Οκτώβριο έχουν αντοχή σε θερμοκρασίες έως και –8 ºC. Ύπαρξη καρπών, υπερβολική όψιμη αζωτούχος λίπανση και όψιμη άρδευση παρεμποδίζουν την είσοδο σε λήθαργο, καθώς ωθούν το φυτό σε έντονη κίνηση χυμών και νέα βλάστηση ή, με άλλα λόγια, στην αδυναμία των φυτών να αποθηκεύσουν υδατάνθρακες.

2. Οι 2-3 πρώιμοι ελαφροί παγετοί του Οκτωβρίου – Νοεμβρίου και η ύπαρξη φύλλων στα φυτά στέλνουν το μήνυμα για την περαιτέρω σκληραγώγηση στα ανωτέρω κύτταρα ώστε αυτά να γίνουν ανθεκτικά σε θερμοκρασίες έως –21 ºC και, ανάλογα το είδος, ακόμα χαμηλότερα.

3. Το τρίτο στάδιο σκληραγώγησης (αντοχή σε ακόμα χαμηλότερες θερμοκρασίες) είναι ταχύτατο (σε 1-2 ημέρες) όταν έχουμε μόνιμο παγετό (δηλ. 24 ώρες την ημέρα θερμοκρασίες <-1 ºC) και χάνεται επίσης ταχύτατα (σε 1-2 ημέρες) με την άνοδο της θερμοκρασίας άνω του μηδενός.

Αυτές οι συνθήκες απέτρεψαν την εκτεταμένη καταστροφή των φυλλοβόλων οπωροφόρων κατά τους παγετούς του Δεκεμβρίου 2001 στην περιοχή της Θεσσαλίας.

Όταν συμπληρωθούν οι απαιτούμενες ανά είδος και ποικιλία ώρες χαμηλών θερμοκρασιών, διακόπτεται ο λήθαργος και οι ανθοφόροι οφθαλμοί καθώς και τα λοιπά παρεγχυματικά κύτταρα χάνουν τη σκληραγώγηση τους (ευαίσθητοι σε θερμοκρασίες –6 έως –8 ºC) και ετοιμάζονται για την επερχόμενη Άνοιξη.

Τέτοια εκτεταμένη ζημιά έπαθαν πολλά οπωροφόρα το Φεβρουάριο του 2003. Έτσι με την έκπτυξη των οφθαλμών έχουμε και ευαισθησία σε χαμηλές θερμοκρασίες που φαίνονται στον Πίνακα 2, ανάλογα το στάδιο ανάπτυξής των οφθαλμών.

Αυτοί οι ανοιξιάτικοι παγετοί προκαλούν τις μεγαλύτερες ζημιές σε άνθη και καρπίδια στα φυλλοβόλα οπωροφόρα στην Ελλάδα χωρίς να βλάπτουν τη βλάστηση.

Επίσης σε είδη όπως καρυδιά, κυδωνιά και ακτινιδιά, οι ανοιξιάτικοι παγετοί προκαλούν πάγωμα του νεοεκπτυσσόμενου βλαστού ο οποίος αργότερα θα έφερε τα άνθη και καρποφορία.

Έτσι εδώ έμμεσα χάνεται η καρποφορία, ενώ άλλοι κοιμώμενοι οφθαλμοί εκβλαστάνουν και πλαισιώνουν το δέντρο με βλάστηση.

Οι ενέργειες που μπορεί να κάνει ένας γεωπόνος περιλαμβάνουν:

• Πριν τον παγετό:

- τοποθέτηση θερμομέτρων μεγίστου-ελαχίστου,

- έλεγχο με χρήση ρυθμιζόμενου καταψύκτη (σε συνδυασμό με κατάλληλα εξοπλισμένα εργαστήρια) της αντοχής των κύριων ειδών και ποικιλιών της περιοχής σε χαμηλές θερμοκρασίες,

- γνώση των κρίσιμων φάσεων του κάθε είδους και θερμοκρασιών που προκαλούν ζημιά από βιβλιογραφικές πηγές και διαδίκτυο,

- ενημέρωση των παραγωγών για εφαρμόσιμες μεθόδους σκληραγώγησης των φυτών και παθητικής και ενεργητικής προστασίας,

- ενημέρωση από μετεωρολογικούς σταθμούς ή διαδίκτυο για επικείμενες καιρικές συνθήκες.

• Μετά τον παγετό:

- άμεσα λήψη παρατηρήσεων από θερμόμετρα μεγίστου-ελαχίστου (το ίδιο πρωί),

- λήψη φυτικών δειγμάτων και παρατηρήσεις έως το απόγευμα της ίδιας ημέρας για ζημιά,

- κινητοποίηση παραγωγών και φορέων.

Πίνακας 2. Κρίσιμες θερμοκρασίες παγώματος ανθοφόρων οφθαλμών (για ζημιά στο 90% των οφθαλμών ή καρπιδίων) από ανοιξιάτικους παγετούς και για κρίσιμα στάδια ανάπτυξης.

Οι συχνότερες ζημιές συμβαίνουν από χειμερινούς παγετούς και είναι πολύ συχνές στην Ελλάδα. Τα εσπεριδοειδή δεν έχουν ουσιαστικά δυνατότητα σκληραγώγησης στο ψύχος, γι' αυτό νεκρώνονται σε θερμοκρασίες κάτω του μηδενός αλλά όχι πολύ χαμηλές.

Έτσι μετά από παραμονή επί δύο ώρες στους –2,5 ºC παγώνουν πράσινοι και ημιώριμοι καρποί πορτοκαλιάς, στους –2,8 ºC οι ώριμοι καρποί και νεαρή βλάστηση, στους –4,5 ºC μεγάλης ηλικίας βλαστοί και οι οφθαλμοί και στους –10 ºC νεκρώνονται ολόκληρα δέντρα πορτοκαλιάς.

Τα μανταρινοειδή είναι πιο ανθεκτικά και η λεμονιά πιο ευαίσθητη από την πορτοκαλιά.

Η ελιά παρόλο υποτροπικό είδος έχει κάποια μορφή σκληραγώγησης στο ψύχος. Η ελιά κινδυνεύει από τους πρώιμους φθινοπωρινούς παγετούς και τους χειμερινούς παγετούς και τεράστιες ζημιές συμβαίνουν περιοδικά και στη χώρα μας.

Έτσι έως και το Δεκέμβριο οι καρποί θα παγώσουν στους –3 ºC, τα φύλλα στους –3 έως –6 ºC, ο φλοιός στους –7 ºC και το ξύλο στους μεγαλύτερης ηλικίας βλαστούς στους –13 ºC.

Τον Ιανουάριο τα ελαιόδεντρα έχουν σκληραγωγηθεί (εάν έχει συλλεγεί ο καρπός) και οι οφθαλμοί και μεγάλης ηλικίας βλαστοί αντέχουν λίγο περισσότερο (κατά 2-3 ºC πιο χαμηλά) στο ψύχος.

Με το πέρας του ληθάργου η αντοχή στο ψύχος μειώνεται και ξεκινά η ανοιξιάτικη βλάστηση.

Νοτιοανατολική έκθεση, επικλινές έδαφος και μικρό υψόμετρο βοηθούν στην αποφυγή ζημιών από παγετούς.

Σε εγκατεστημένους οπωρώνες οι ανεμοφράκτες μπορεί να δημιουργήσουν θύλακα παγετού στον οπωρώνα και να προκαλέσουν μεγαλύτερη της αναμενόμενης ζημιά.

Η χημική ζιζανιοκτονία ή χαμηλή κοπή (καθαρό από ζιζάνια, ακαλλιέργητο έδαφος) και το υγρό έδαφος μειώνουν τον κίνδυνο παγετών.

Τα παρακάτω κάνουν το δέντρο πιο ευαίσθητο στους παγετούς:

• Όψιμη αζωτούχος λίπανση και
• αρδεύσεις το προηγούμενο καλοκαίρι,
• υπερβολική καρποφορία,
• καθυστερημένη συγκομιδή,
• πρώιμο κλάδεμα πριν τον παγετό,
• αποφύλλωση από εχθρούς και ασθένειες την προηγούμενη βλαστική περίοδο,
• ακατάλληλο υποκείμενο και γενικά διάφορες καταπονήσεις (έλλειψη ανόργανων στοιχείων και νερού, κ.λπ.)

Μείωση του κινδύνου ζημιών μπορεί να επιτευχθεί με ψεκασμούς με χαλκούχα σκευάσματα τα τέλη Χειμώνα για μείωση των παγοποιητικών βακτηρίων (Pseudomonas syringae) στην επιφάνεια των φυτών (καθώς τα βακτήρια είναι υπεύθυνα για την έναρξη των παγοκρυστάλλων) ή με κάλυψη των φυτών (φράουλα με άχυρο) ή κορμού (ακτινιδιά με μονωτικά υλικά) ώστε να αποφύγουν την άμεση έκθεση στις ελάχιστες θερμοκρασίες.

Η καθυστέρηση της άνθισης μελετάται αλλά δεν εφαρμόζεται ακόμα πουθενά διεθνώς. Καθυστέρηση της άνθισης μπορεί να επιτευχθεί με εφαρμογή ethephon το Φθινόπωρο, με περιοδικό τεχνητό δροσισμό (με αρδευτικά μπεκ) μετά το πέρας του ληθάργου και με την εφαρμογή πυκνών ελαίων (παράλληλα με την αντιμετώπιση ζωικών εχθρών).

Μια επιτυχής ενεργητική προστασία από παγετούς προϋποθέτει τη γνώση της αντοχής των φυτών εκείνη τη στιγμή στις χαμηλές θερμοκρασίες, κατάλληλη πρόγνωση του καιρού τουλάχιστον λίγες ώρες πριν (πόσο χαμηλά και πόσες ώρες θα πέσει η θερμοκρασία) και την εγκατάσταση μιας μεθόδου παγετοπροστασίας.

Διεθνώς ενεργητική προστασία γίνεται με θέρμανση του οπωρώνα με καύση υλικών όπως άχυρου, παλιών ελαστικών, ή με κατάλληλες θερμάστρες που χρησιμοποιούν λάδια, πετρέλαιο ή φυσικό αέριο.

Η μέθοδος αυτή εγκαταλείπεται λόγω των επιπτώσεων που έχει στο περιβάλλον.

Ενεργητική προστασία γίνεται (σπάνια) με χρήση ελικοπτέρου το οποίο πετώντας χαμηλά (<30-40 m από την επιφάνεια του εδάφους) μεταφέρει αέρα από τα θερμότερα στρώματα προς την επιφάνεια του εδάφους.

Οι πιο εκτεταμένες μορφές ενεργητικής προστασίας από παγετούς διεθνώς και στην Ελλάδα είναι η χρήση ανεμομικτών και η τεχνητή βροχή.

Οι ανεμομίκτες κοστίζουν πολύ, απαιτούν συγκεκριμένη διαδικασία για να λειτουργήσουν (όταν χρησιμοποιείται πετρελαιομηχανή), μπορούν να καλύψουν 20-40 στρέμματα οπωρώνα και να ανεβάσουν τη θερμοκρασία στο ύψος των δέντρων, ανάλογα με το βάθος και ύψος της θερμοροφής και τον άνεμο, κατά 2-4 ºC το πολύ.

Συνδυασμός των μεθόδων καύσης υλικών και ανεμομίκτη χρησιμοποιούνται σε μερικές περιοχές του κόσμου ακόμα και για μείωση των ζημιών από έντονους παγετούς του Χειμώνα.

Ο πιο επεκτεινόμενος τρόπος ενεργητικής προστασίας από παγετούς είναι η άρδευση με ατομικά μπεκ (τεχνητή βροχή) που βρίσκονται μέσα ή πάνω από την κόμη του δέντρου.

Η εφαρμογή από νωρίς το βράδυ νερού στην επιφάνεια του φυτού και εδάφους προκαλεί έκλυση θερμότητας (κατά την πήξη του νερού) αλλά και μόνωση των ιστών που καλύπτονται από πάγο ώστε να αποφευχθεί η πτώση της θερμοκρασίας αυτών κάτω του –1 ºC ανεξάρτητα από τη θερμοκρασία του αέρα.

Αυτός ο τρόπος παγετοπροστασίας απαιτεί υψηλή παροχή νερού και ύπαρξη δικτύου άρδευσης με πίεση, μπορεί να προκαλέσει σπάσιμο των κλάδων αλλά θεωρείται ο αποτελεσματικότερος των μεθόδων που χρησιμοποιούνται.

Στην Ελλάδα: 

• τα εσπεριδοειδή προστατεύονται εκτεταμένα με άρδευση με τεχνητή βροχή και με ανεμομίκτες,

• ενώ τα φυλλοβόλα προστατεύονται πιο σπάνια και με τη χρήση τεχνητής βροχής.

Πηγή:blog.farmacon.gr